महाबळेश्वर-पाचगणी
mAHABALESHWAR
- pACHGANI
ठिकाण – महाबळेश्वर – सातारा – महाराष्ट्र – भारत
उंची – १३५३ मी. (४४३९ फूट)
डोंगररांग – सह्याद्री (पश्चिम घाट)
प्रकार – थंड हवेचे ठिकाण (Hill Station)
जवळचे गाव – सातारा
८ दिवसापूर्वी स्मिताचा कॉल आला. मला तिने विचारलं, “३ दिवसाची सुट्टी
काढ, आपल्याला पिकनिकला जायचंय.” मी म्हणलं, “बर, सरांना विचारावं लागेल.” मग मी
सरांना विचारलं, त्यांनी सुट्टी दिली. मग मी लगेच स्मिताला कॉल करून सुट्टी मिळाल्याचं
सांगितलं. तिने लगेच सांगितलं. आपण पिकनिकला जात आहोत.
माथेराननंतरचं दुसरं थंड हवेचं ठिकाण आणि माझा चौथा ट्रेक!
महाबळेश्वर-पाचगणी!
११-१२ फेब्रुवारी २०१७ शनिवार-रविवार.
माथेरानप्रमाणेच स्मिताच्या ऑफिसचा ग्रुप होता. १० फेब्रुवारी
शुक्रवारी स्मिता मला पुण्यावरून पिक करणार, असं ठरलं. शुक्रवारी ऑफिसवरून थोडं
लवकर येऊन पिकनिकच्या तयारीला लागले. माझ्या बहिणीला मी पिकनिकला जाणार, हे आधीच
सांगितलं होतं. होस्टेलमधून मी ८ वाजता निघाले आणि आकुर्डीजवळच्या डांगे चौक या
ठिकाणी जाऊन उभी राहिले. माझ्याप्रमाणेच स्मिताच्या ऑफिसमधला एक कलीगसुद्धा
पुण्यावरूनच चढणार होता. स्मिताने त्याचा मोबाईल नंबर दिला होता. मी त्याला फोन
केला आणि मी पिक अप पॉईंटला आहे, हे सांगितलं. मग मी जिथे उभी होते, तो पण तिथेच
आला. मग आम्ही दोघं मुंबईहून येणाऱ्या आमच्या पिकनिक गाडीची वाट पाहत उभे राहिलो. काही वेळातच
पिकनिक बस आली. आम्ही दोघे चढलो. सगळे मजा-मस्ती करत होते. सगळ्यांनी मला हेलो
केलं. मग आमची बस महाबळेश्वरला निघाली. २ तास मी एक झोप काढली. दरम्यान एका ठिकाणी
थांबून सगळ्यांनी आणलेला पॅक केलेला डबा खाल्ला. मी निघण्यापूर्वी खाल्लं होतं,
म्हणून मी डबा खाल्ला नाही.
त्यानंतर रात्री आम्ही सगळे ‘भिलार’ यां गावी पोहोचलो. ‘भिलार’ म्हणजे
तेच पुस्तकाचं गांव. इथेच एका बंगल्यात आमचा ३ दिवस मुक्काम होता. रात्री रूममध्ये
जाऊन मी लगेच झोपी गेले, कारण सकाळी उठून महाबळेश्वर-पाचगणी फिरायला जायचं होतं.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी उठून, फ्रेश होऊन, आम्ही सगळ्यांनी गरमागरम
नाश्ता केला आणि मग फिरायला बाहेर पडलो. सर्व मिळून ४० जण होतो. त्यात मी आणि
स्मिता फक्त २ मुली. नाश्ता करून जवळच असलेल्या स्ट्रॉबेरीची शेती पाहायला गेलो.
मी पहिल्यांदाच पाहत होते. तिथे भरपूर फोटो काढले. सकाळी मस्त लालबुंद, फ्रेश, थंड
स्ट्रॉबेरी खायला मिळाली. यम्मी! पहिलीच स्ट्रॉबेरी स्मिताने अर्धी आणि अर्धी मी
खाल्ली. त्यामुळे प्रेम वाढलं आमचं! आहाहा! एखाद्या भागात जे विशेष आहे, ते तिथेच
जाऊन खाण्यातला आनंद काही औरच.
तिथे वेगवेगळ्या प्रकारची फुलझाडंपण होती. रंगीबेरंगी जास्वंदाची रोपं
होती. त्यांचे पण फोटो काढले. मग आम्ही परत बंगल्यात आलो. काही वेळानंतर आमच्या
पिकनिक बसमधून महाबळेश्वर फिरायला बाहेर पडलो.
महाबळेश्वर महाराष्ट्राच्या सातारा जिल्ह्यातील गाव आहे. हे एक
थंड हवेचे ठिकाण व प्रेक्षणीय स्थळ असून येथे पर्यटक वर्षभर भेट देतात. ब्रिटिश
काळापासून महाबळेश्वरला लाभलेला उत्कृष्ट गिरीस्थान हा लौकिक आजही कायम आहे. समुद्रसपाटीपासून १३७२ मीटर
उंचीवर पश्चिम घाटांच्या रांगेत वसलेले
महाबळेश्वर हे थंड हवेचे व सहलीचे निसर्गरम्य ठिकाण आहे. महाराष्ट्राचे नंदनवन
म्हणून ओळखले जाणारे असे हे सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वर एक नगरपालिका असणारे
तालुक्याचे शहर आहे. सह्याद्री पर्वताच्या पश्चिम घाटातील उंच डोंगरावर हे वसलेले
शहर आहे. भारतातील जी हिरवळीने सजलेली कांही मोजकीच ठिकाणे आहेत त्यातीलच हे एक.
ब्रिटिश राजवटीतील मुंबई परगण्याची उन्हाळ्यातील राजधानी होती हे महाबळेश्वर. याचे
क्षेत्रफळ १३७.५१ कि.मी. (५२.९५ स्क्वे.मीटर) आहे. समुद्रसपाटीपासून
याची उंची १३५३ मीटर (४४३९ फुट) आहे. हे १५० वर्ग कि.मी. क्षेत्रफळ असणारे
विशाल असे पठार आहे आणि त्याच्या सर्व बाजूंनी खोल दर्‍या आहेत. याचे
समुद्रसपाटीपासून सर्वात उंच ठिकाण १४३९ मी. आहे, जे विल्सन / सनराईज पॉईंट म्हणून
ओळखले जाते. मळकोम पेठ, जुने क्षेत्र
महाबळेश्वर आणि शिंडोलचा भाग, अशा तीन
खेडेगावांचे मिळून हे शहर निर्माण झालेले आहे.
कृष्णा नदीचा उगम येथे
झालेला आहे, जी महाराष्ट्र, कर्नाटक, तेलंगणा आणि आंध्र प्रदेश या राज्यातून
वाहते. जुन्या महाबळेश्वरमधील पुराणकालीन महादेव मंदिराच्या जवळील गोमुखातून या
नदीचा उगम झाला अशी दंतकथा आहे. याची अशीही दंतकथा आहे की सावित्रीने विष्णूला शाप
दिला आणि विष्णूची ही कृष्णा झाली. शिवाय हिच्या वेण्णा आणि कोयना या उपनद्या
म्हणजे शिव आणि ब्रम्हा आहेत असे म्हटले जाते. आणखी एक मनोरंजक बाब म्हणजे या
कृष्णा नदीशिवाय आणखी ४ नद्या त्याच गोमुखातून उगम पावलेल्या आहेत पण त्या कृष्णा
नदीला मिळण्याअगोदर कांही अंतरावरून वाहतात. त्या म्हणजे कोयना, वेण्णा (वेणी),
सावित्री, आणि गायत्री या नद्या आहेत.
महाबळेश्वरचे
हवामान स्ट्रॉबेरीसाठी योग्य आहे. त्यामुळे
या भागात स्ट्रॉबेरीचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर घेतले जाते. भारत देशाचे एकूण
स्ट्रॉबेरी उत्पादनापैकी ८५% स्ट्रॉबेरी उत्पादन येथे होते.
येथील
महाबळेश्वराचे देऊळ हे यादव राजा सिंघनदेव याने तेराव्या शतकात बांधले. अफझलखानच्या तंबूवरील कापून
आणलेले सोन्याचे कळस शिवाजी महाराजांनी या महाबळेश्वर
मंदिरास अर्पण केले होते. सह्याद्रीच्या पठारावर वसलेल्या या ठिकाणी चांगली घनदाट
वनश्री आहे. महाबळेश्वर येथील महाबळेश्वर मंदिर, लागून
असलेले जावळीचे खोरे आणि प्रतापगड या सर्व
स्थळांना शिवरायांच्या नावाचा व कर्तृत्वाचा ऐतिहासिक संदर्भ आहे.
महाबळेश्वरला पावसाचे प्रमाण खूप असून
पावसाळयात हा परिसर जलमय असतो. येथील निसर्गसौंदर्य, खंडाळा-लोणावळा
किंवा माथेरानप्रमाणे या ठिकाणी असलेले पॉईंट्स खूप आकर्षक आहेत. विल्सन पॉईंट, आर्थर
सीट पॉईंट, लॉडनिग पॉईंट हे त्यांपैकी प्रसिद्ध डोंगरकडे असून या ठिकाणी
पर्यटकांची मोठी गर्दी असते.
महाबळेश्वराच्या
मंदिरातून कृष्णा, वेण्णा, कोयना, सावित्री व गोवित्री या पाच नद्या उगम पावतात.
येथे पंचगंगेचे देऊळ आहे. हे ठिकाण क्षेत्र महाबळेश्वर म्हणून प्रसिद्ध आहे.
सावित्री ही नदी पश्चिमवाहिनी आहे तर बाकीच्या चार नद्या पूर्ववाहिनी आहेत. वेण्णा
तलाव म्हणजे तर पर्यटकांचे मोठे आकर्षण होय. वाघाचे पाणी या नावाचा मोठा जलाशय
येथे आहे. येथे वाघ पाणी पिण्यासाठी
येतात असा समज आहे. महाबळेश्वरच्या स्ट्रॉबेरी, रासबेरी, जांभळाचा मध व लाल मुळे, गाजरे
प्रसिद्ध आहेत. महाबळेश्वरचा मध तर खूपच चविष्ट
आणि प्रसिद्ध आहे. गुलकंदही येथे मोठ्या
प्रमाणावर मिळतो.
पर्यटकासाठी
येथे जुन्या महाबळेश्वर पासून ७ किमी अंतरावर खूप प्रेक्षणीय ठिकाणे आहेत शिवाय ५
मंदिरे आहेत की जी पूर्वीच्या काळातील भारतीय वास्तुकलेचे दर्शन घडवितात. येथे
नैसर्गिकरित्या तयार झालेली दर्शनीय ठिकाणे आहेत. ब्रिटिश राजवटीत कांही ब्रिटिश
येथे विश्रांतीसाठी येत त्यावेळी त्यांनी कांही ठिकाणांना नावे दिलेली आहेत. पाच
नदीचे उगम स्थान म्हणून ओळखले जाते. महाबळेश्वर
बाजारपेठ फार प्रसिद्ध आहे.
महाबळेश्वरला
पाहण्याची बरीच ठिकाणे आहेत -
· पंचगंगा मंदिर - कृष्णा, कोयना, गायत्री, सावित्री, वेण्णा
सरस्वती, आणि भागीरथी या ७ नद्यांचे उगमस्थान आहे की जे
पाहिलेच पाहिजे. यापैकी पहिल्या पांच नद्यांचा ओहोळ सतत बाराही महिने वहात असतो.
सरस्वतीचा ओहोळ मात्र प्रत्येक ६० वर्षानी दर्शन देतो. आता तो २०३४ साली दर्शन
देईल. भागीरथीचा ओहोळ प्रत्येक १२ वर्षानी दर्शन देतो. हा आता २०१६ मध्ये मराठी
श्रावण महिन्यात दर्शन देईल. हे मंदिर ४५०० वर्षापूर्वीचे आहे. येथून बाहेर
पडल्यानंतर कृष्णा नदी स्वतंत्र वाहाते. येथे कृष्णाबाई हे स्वतंत्र मंदिर आहे.
· कृष्णाबाई मंदिर - पंचगंगा मंदिराचे पाठीमागे
अगदी जवळच कृष्णाबाई मंदिर आहे, की जेथे कृष्णा नदीची पूजा केली जाते. हे सन १८८८
मध्ये कोकणचे राजे रत्नगिरीओण यांनी उंच टेकडीवर बांधले की जेथून पूर्ण कृष्णा दरी
पाहता येते. या मंदिरात शिवलिंग आणि कृष्णाची मूर्ती आहे. लहानसा ओहोळ गोमुखातून
वाहतो आणि तो पाण्याच्या कुंडात पडतो. पूर्ण मंदिराचे छतासह दगडी बांधकाम हे विशेष
वैशिष्ट्य आहे. या मंदीराजवळ दलदल झालेली आहे आणि नाशवंत स्थितीत आहे. येथे पर्यटक
फार कमी येतात त्याने ते एकटे पडलेले आहे. पण या ठिकाणाहून अतिशय सुंदर असा कृष्णा
नदीचा देखावा पाहता येतो.
·
मंकी पॉइंट - या ठिकाणाला हे
नाव दिलेले आहे त्याला कारण असे की नैसर्गिकरित्या येथे तीन दगड आहेत ते मंकी
सारखे समोरासमोर बसलेले आहेत असे वाटते आणि गांधीजींच्या शब्दांची आठवण करून
देतात. तेथील खोल दरीत डोकावले की एका मोठ्या पाशाणात ३ हुशार मंकी समोरासमोर
बसलेले आहेत असे चित्र नजरेला दिसते. आर्थर सीट पॉइंटला जान्याच्या मार्गावर हा
पॉइंट आहे.
·
आर्थर सीट पॉइंट - समुद्र सपाटीपासून
१३४० मीटर उंचीवर असलेला हा महाबळेश्वरमधील एक पॉइंट आहे. सर आर्थर यांच्या
नावामुळे या जागेला हे नाव मिळाले. अतिशय नैसर्गिक देखाव्यासाठी हे स्थान प्रसिद्ध
आहे.हे एक सुंदर ठिकाण आहे.खाली खूप खोल दरी आहे.
·
वेण्णा लेक (वेण्णा तलाव) - महाबळेश्वर हे
विश्रांतीचे ठिकाण व सहलीचे ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध आहे. वेन्ना लेक हे
पर्यटकांसाठी महाबळेश्वरमधील प्रमुख आकर्षक ठिकाण आहे. हे लेक सर्व बाजूंनी
हिरव्यागार झाडांनी वेढलेले आहे. महाबळेश्वरमध्ये सामान्य ते ३ स्टार हॉटेल्स कमी
बजेट मध्ये उपलब्ध आहेत आणि तेथून तुम्ही लेकचा देखावा नजरेत सामाऊ शकता किंवा
प्रसिद्ध बाजारपेठेत राहूनही आनंद घेऊ शकता.
·
केइंटटस् पॉइंट – महाबळेश्वरच्या
पूर्व बाजूस हा पॉइंट आहे. येथून तुम्ही बलकवडी आणि धोम धरणांचा देखावा पाहू शकता.
या पॉइंटची ऊंची साधारण १२८० मीटर आहे.
·
नीडल होल पॉइंट / एलीफंट पॉइंट - काटे पॉइंट जवळच हा निडल पॉइंट आहे. नैसर्गिकरित्या खडकाला सुईसारखे भोक
आहे ते सहजतेने दिसते म्हनून त्याला नीडल होल नाव दिलेले आहे. हा पॉइंट हत्तीच्या
सोंडेसारखा दिसतो म्हणून त्याची डेक्कन ट्रप म्हणून ही प्रसिद्धी आहे.
·
विल्सन पॉइंट - सर लेस्ली विल्सन
हे सन १९२३ ते १९२६ मध्ये मुंबईचे राज्यपाल होते तेव्हा या पॉइंटला त्यांचे नाव
दिले आहे. महाबळेश्वर मधील हा १४३९ मी. ऊंचीचा सिंडोला टेकडीवरील सर्वात उंच पॉइंट
आहे. महाबळेश्वर मधील हा एकच पॉइंट असा आहे की, येथून तुम्ही सूर्योदय आणि सूर्यास्तही पाहू शकता.
महाबळेश्वरचे सर्व दिस्यांची आकर्षकता तुम्ही येथून न्याहाळू शकता. महाबळेश्वर
मेढा मार्गाच्या पाठीमागील बाजूस हा विल्सन पॉइंट महाबळेश्वर शहरापासून १.५ की.मी.
अंतरावर आहे.
·
लिंगमाला धबधबा - महाबळेश्वरजवळ हा
धबधबा आहे. साधारण पणे ६०० फुट उंचीवरून हे पाणी वेण्णा तलावात पडते. खडकाचे
योजनापूर्वक विभाजन करून हा धबधबा बनविलेला आहे.
महाबळेश्वरचा
पाठीमागील इतिहास पाहीला तर साधारण १२१५ मध्ये देवगिरीचे राजे सिंघण यांनी जुने
महाबळेश्वरला भेट दिली तेव्हा त्यांनी कृष्णा नदीचे काठावर झर्‍याचे ठिकाणी एक
लहानसे मंदिर आणि एक जलाशय बांधले. १६ व्या शतकात चंद्रराव मोरे या मराठी
कुटुंबाने पूर्वीच्या राजकुळाचा पराभव केला आणि जावळी व महाबळेश्वरचे राजे झाले. त्या
काळात या मंदिराची पुनर्बांधणी केली. सन १८१९ मध्ये ब्रिटीशांनी सर्व डोंगरी भाग
साताऱ्याच्या राज्यांच्या छत्राखाली आणला. कर्नल लॉडविक हे सातारचे स्थानिक
अधिकारी होते त्यांनी एप्रिल १८२४ मध्ये विभागातील सर्व सैनिक आणि वाटाड्याना तसेच
भारतीय मदतनीस घेऊन या पॉइंट पर्यन्त पोहचले तो आता लॉडविक पॉइंट म्हणून ओळखला
जातो. सन १८२८ पासून सर जॉन मॅल्कॅम, सर माऊंट स्टुअर्ट एल्फिंस्टन,
आर्थर मॅलेट,
करणक, फ्रेरे आणि कितीतरी येथे भेटी देणारे होते. महाबळेश्वरची ओळख
१९२९-३० मध्ये झाली. त्यापूर्वी ते माल्कम पेठ या नावाने ओळखले जात होते. पण आता
ते महाबळेश्वर आहे. महाबळेश्वर येथे “राज भवन” हे उन्हाळ्यात महाराष्ट्राचे राज्यपालांचेसाठी निवासस्थान आहे
ते दी. टेरेस नावाच्या जुन्या इमारतीत आहे तिची खरेदी १८८४ मध्ये केलेली आहे. मग
परत बसकडे येताना आम्ही थंड गोळा खाल्ला. आधी मी नको म्हणाले, पण स्मिताला खाताना
पाहून मला राहवलं नाही. मग मी तिचाच गोळा घेऊन संपवला. खूप मज्जा आली.
गुरेघर येथे
मॅप्रो फ्रुट प्रॉडक्टस ही जाम फॅक्टरी ८ एकर परिसरात आहे. ती पाहायला थांबलो. काय
मोठी कंपनी आहे! तेथील ग्रीन हाऊसमध्ये शेकडो प्रकारचे कॅक्टस पाहायला मिळतात. मॅप्रोची
वेगवेगळी उत्पादने, त्यांचे अतिशय सुबक रीतीने सजवलेले गार्डन, सगळंच अप्रतिम.
तिथेही आम्ही सगळ्यांनी भरपूर फोटो काढले. खूप मजा आली.
नंतर आम्ही चीज बनवण्याची फॅक्टरी पाहायला गेलो. चीज कसे बनवतात याची
संपूर्ण माहिती तिथल्याच एका गाईडने अगदी सगळ्यांना समजेल अशा शब्दात दिली. इथे पण
छोटी बाग होती, तिथही आम्ही भरपूर फोटो काढले.
संध्याकाळी
आम्ही सगळे पाचगणी पाहायला गेलो. जवळपास महाबळेश्वर इतकेच उंच असलेले आणखी एक खंड
हवेचे ठिकाण म्हणजे पाचगणी. महाबळेश्वरपासून हे ठिकाण अवघ्या १८-२० कि. मी.
अंतरावर आहे. महाबळेश्वर इतकेच निसर्गसुंदर असलेले हे ठिकाण येथील पब्लिक
स्कूल्ससाठी खूप प्रसिद्ध आहे. जुन्या काळात येथे पारशी लोकांनी बांधलेले बंगले
आजही लक्ष वेधून घेतात. येथे राहण्याजेवणाच्या चांगल्या सोयी आहेत. पाच डोंगराच्या
समूहावर हे ठिकाण विकसित झालेलं असल्याने त्यास पाचगणी नाव पडले असावे.
लोणावळा-खंडाळा ही ठिकाणं जशी एकमेकांपासून जवळ आहेत
तसाच प्रकार महाबळेश्वर-पाचगणी
यांच्या बाबतीत आहे. उत्कृष्ट हवामान आणि संपन्न निसर्ग हे पाचगणीचं स्वतःचं असं
वैशिष्ट्य आहे. खोल दऱ्या, धबधबे, कमलगड, टेबल
लँड, किडीज पार्क, पाचगणीच्या
गुंफा ही काही प्रसिद्ध व पाहण्यासारखी प्रेक्षणीय स्थळं आहेत. येथील टेबल लँड वर
अनेक चित्रपटांचं चित्रीकरण झालेलं आहे. सह्याद्रीच्या माथ्यावर टेबललँड प्रमाणेच
पाच टेकडया आहेत. या भागालाच पाच गडांची भूमी पांचगडी व त्याचा भ्रंश होऊन पाचगणी
असे नांव पडले आहे. येथे येणार्‍या पर्यटकांना टेबललँडचे विशेष आकर्षण आहे. थंड
कोरड्या व उत्साहवर्धक हवामानामुळे आरोग्य सुधारण्यास मदत होते त्यामुळे पाचगणीला
आरोग्य धाम असे म्हणण्यात येते. तिथला सनसेट म्हणजे पर्वणीच. पाचगणीला भरपूर टेबल
लँड आहेत, टेबल लँड म्हणजे ज्वालामुखीचे पठार. वरून काय सुंदर दिसतात ही पठारं.
तिथेही भरपूर फोटो काढले. आमच्यातल्या काही जणांनी घोडेस्वारी केली. स्मितानेही
घोड्यावर बसून एक चक्कर मारण्याचा आनंद घेतला. सनसेट बघून आम्ही निघालो.
सगळ्यांना चहा प्यायची हुक्की आली होती. मग तिथेच एका हॉटेलमध्ये जाऊन
चहा प्यायला. महाबळेश्वरला स्ट्रॉबेरी आईस क्रीम खूप प्रसिद्ध आहे. मग आम्ही सगळे
स्ट्रॉबेरी आईस क्रीम खायला बस मध्येच थांबवली. एका आईस पार्लरमध्ये जाऊन
स्ट्रॉबेरी आईस क्रीम खाल्लं. काय मस्त चव होती त्याची. यम्मी! मग आम्ही परत
बंगल्याकडे निघालो. मी आणि स्मिता रूममध्ये जाऊन फ्रेश झालो. गप्पा मारत, टीव्ही
पाहत बसलो होतो. मग मी स्मिताचे फोटो काढले. रूममध्येच वेगवेगळ्या पोजमधले फोटो
काढायला मिळाले. मला इतका आनंद होत होता फोटो काढताना. फोटोग्राफी छंद असल्यामुळे
मला फक्त चान्स हवा असतो, तो आता मिळाला होता. कसा काय घालवणार. स्नॅक्स आणि कोका
कोलाने माझं पोट भरलं होतं, त्यामुळे स्मिताने बनवलेली भाजीसुद्धा मी खाल्ली नाही,
याचं वाईट वाटत होतं. जेवण झाल्यावर बाकी सगळे बंगल्याच्या मागे लॉनमध्ये बसून
अंताक्षरी खेळत बसले होते आणि आम्ही दोघी रूममध्ये येऊन चक्क झोपी गेलो. १० आणि ११
यां दोन्ही दिवशी फक्त महाबळेश्वर आणि पाचगणी फिरलो होतो. याचा आनंद आणि समाधान
मिळाल्यामुळे झोप शांत लागली.
दर वर्षी एकदा तरी पिकनिक काढावी, असंच आहे –
महाबळेश्वर आणि पाचगणी!
पुन्हा भेटूया
अशाच एका साहसी वळणावर
तोपर्यंत
अलविदा!
किल्ले प्रतापगड – शिवकालीन खेडेगाव
fORT pRATAPGAD –
sHIVKALIN kHEDEGAV
ठिकाण – प्रतापगड - महाबळेश्वर – जावळी – सातारा – महाराष्ट्र – भारत
उंची – १०८० मी. (३५४० फूट)
डोंगररांग – सातारा (पश्चिम घाट)
प्रकार – गिरिदुर्ग
जवळचे गाव – महाबळेश्वर (पोलादपूर), आंबेनळी घाट
बांधकाम – श्री शिवछत्रपती शिवाजी महाराज
महाबळेश्वर-पाचगणी पिकनिकमध्येच तिसऱ्या दिवशी तिथेच असणाऱ्या एका गडाला भेट देण्याचे ठरले.
माझ्या ट्रेक मोहिमेतला तिसरा गड!
किल्ले प्रतापगड!
१२ फेब्रुवारी २०१७ रविवार.
खरंतर रविवारी सगळ्यांना उठायला उशीर झाल्यामुळे प्रतापगडला जायचं का नाही, हे ठरत नव्हतं. परत मुंबईला जायला उशीर झाला असता, म्हणून प्रतापगड नको करायला असे ठरले; पण अर्धे जण म्हणाले, इतक्या जवळ येऊन प्रतापगड नाही पाहायचा म्हणजे चुकल्यासारखं वाटेल. त्यामुळे सगळे म्हणाले, “आता प्रतापगड होऊनच जाऊ द्या.” मग आमची बस प्रतापगडच्या दिशेने निघाली.
महाबळेश्वर ते प्रतापगड मधला रस्ता पूर्ण घाटातून जातो. काय सुंदर घाट आहे! कधी उजवीकडे दरी आणि डावीकडे डोंगराचा कातळ, तर कधी याच्या उलट. आमची बस जसजशी त्या प्रचंड घाटातून पुढे-पुढे जात होती, तशी एकीकडे भीती आणि दुसरीकडे उत्सुकता वाढत होती. वळसा घेत बस गडाच्या दिशेने चालली होती. अंदाजे १-१.३० तासाचा प्रवास असावा. घाट सुरू झाल्यापासून मी सुरुवातीचा थोडा घाट पहिला, पण नंतर मला नेहमीप्रमाणे झोप लागली. जाग आली ती प्रतापगड १५ मिनिटाच्या अंतरावर असतांना. आमची बस थोड्याच वेळात प्रतापगडच्या पायथ्याशी येऊन थांबली.
खाली उतरले तर समोरच प्रतापगड.
काय सुंदर गड आहे! लावण्यच!
देखणं रूप आहे गडाचं. गड तसा जास्त उंच नाही, त्यामुळे चढायला सोपा. सुरुवातीला नाजुकशी पायवाट आणि मग वरपर्यंत फक्त पायऱ्या. उत्तर सातारा जिल्ह्याच्या जावळी तालुक्यात महाबळेश्वराच्या पश्चिमेस ८ मैलावर प्रतापगडाचा डोंगर आहे. पार आणि किनेश्वर या दोन गावांमधल्या डोपर्‍या नावाच्या एका टेंभावर या किल्ल्याची बांधणी झाली आहे. महाबळेश्वरहून महाडला जाणारी गाडी कुमरोशी गावाजवळ आली की तेथून अर्ध्या तासाच्या प्रवासात प्रतापगडला जाता येतं. वाहनतळावरून गडाच्या दक्षिणेच्या टेहळणी बुरुजाखालून सरळ जाणाऱ्या पायवाटेने आपण थोड्या वेळातच तटबंदीत लपवलेल्या पश्चिमाभिमुख महादरवाज्यात येऊन पोहोचतो. तिथे आम्ही एक ग्रुप सेल्फी काढला. वैशिष्ट्य म्हणजे शिवकालीन रितीप्रमाणे आजही हा दरवाजा सूर्यास्तानंतर बंद ठेवला जातो व सूर्योदयापूर्वी उघडला जातो. महादरवाज्यातून आत गेले की उजव्या हातालाच चिलखती बांधणीचा बुरूज दिसतो. हा बुरूज पाहून परत पायऱ्यांच्या मार्गाने भवानी मंदिराकडे जाता येते. मंदिरात भवानीमातेची सालंकृत प्रसन्न मूर्ती आहे. ही मूर्ती महाराजांनी नेपाळमधील गंडकी नदीतून शाळिग्राम शिळा मागवून त्यातून घडवून घेतली. या मूर्तीशेजारीच महाराजांच्या नित्य पूजेतील स्फटिकाचे शिवलिंग व सरसेनापती हंबीरराव मोहिते यांची तलवार आहे. ह्या मंदिरासमोरून बालेकिल्ल्याकडे चालू लागल्यास उजव्या हाताला समर्थस्थापित हनुमानाची मूर्ती दिसते. पुढे बालेकिल्ल्याचे प्रवेशद्वार ओलांडल्यानंतर आपण केदारेश्वर महादेवाच्या मंदिराजवळ येऊन पोहोचतो. मंदिरात भव्य शिवलिंग आहे. या मंदिराशेजारीच प्रशस्त सदर आहे. किल्ल्याच्या बुरुजावरून आजूबाजूला पाहिले असता मोठमोठे पर्वत दिसतात आणि या प्रत्येक पर्वतांचे एक वेगळे वैशिष्ट्य आहे.
केदारेश्वर मंदिराच्या मागील बाजूस राजमाता जिजाऊंच्या वाड्याचे अवशेष आहेत. येथे उजवीकडे बगीचाच्या मधोमध शिवाजी महाराजांचा अश्वारूढ पुतळा आहे. या पुतळ्याच्या जागीच पूर्वी राजांचा राहता वाडा होता. या पुतळ्याशेजारीच शासकीय विश्रामधाम असून येथील बागेतून उजव्या बाजूच्या वाटेने तटावर जाऊन तटबंदीवरून फेरफटका मारताना जावळी खोर्‍याचे विहंगम दृश्य दिसते. किल्ल्याला महादरवाज्याखेरीज घोरपडीचे चित्र असणारा राजपहार्‍याचा दिंडी दरवाजा आहे. त्याच्या जवळ रेडका बुरूज, पुढे यशवंत बुरूज, तर त्याच्यापुढे सूर्य बुरूज हे बुरूज आहेत.
अफजलखानाने दगा केल्यावर शिवाजी महाराजांनी त्याचा कोथळा बाहेर काढून त्याला ठार मारले. त्यानंतर संभाजी कावजी या मर्दानी गड्याने अफजलखानाचे शिर या बुरुजात पुरले, असे इतिहास सांगतो. भवानीच्या नगारखान्याची खिडकी उघडून पाहिल्यानंतर देवीचा चेहरा दिसतो. या देवीचीही एक कथा सांगितले जाते. शिवाजी महाराजांनी या देवीसाठी रोज सनई चौघडा वाजविण्याची प्रथा सुरू केली होती. हडप आडनावाचा पुजारी तिला पंचामृतासह नैवेद्य दाखवीत असे. या भवानीमंदिरात सभामंडप व नगारखाना आहे. मंदिरापासून शे-दोनशे पावले चढल्यावर एक छोटेखानी दरवाजा लागतो आणि तेथूनच बालेकिल्ल्यात प्रवेश होतो. त्याच्यापुढे एक पडीक चौथरा आहे. विमानातून प्रतापगड पाहिला तर त्याचा आकार फुलपाखरासारखा दिसतो. १४०० फूट लांबी आणि ४०० फूट रुंदी एवढा त्याचा विस्तार आहे. इतर गडापेक्षा या गडाला विशेष चांगली तटबंदी आहे. वायव्येकडील कडे ८०० फुटांहून अधिक उंच आहेत. बालेकिल्ल्याच्या ईशान्येला किल्यातल्या दोन तळी आहेत. तेथून कोयनेचे खोरे सुंदर दिसते आणि येथेच ही किल्ल्याची फेरी पूर्ण होते.
संपूर्ण प्रतापगड फिरून आम्ही सगळे खाली उतरलो. गडाच्या खाली डाव्या हाताला एक पायवाट दिसते. त्या पायवाटेला लागूनच ‘दर्गा शरीफकडे जाण्याची वाट’ अशी पाटी दिसते. दर्गा शरीफ म्हणजे अफजलखानाची कबर. या गडाला एकच महाद्वार आहे. त्याच्या खालच्या बाजूला वरून आलेले पाणी खाली लोटणारा पावसाळी ओढा आहे. थोड्या पायऱ्या चढून गेल्यावर दरवाज्यात उभे राहता येते. दरवाज्याच्या आतल्या बाजूला द्वाररक्षकांची ठिकाणे दिसतात. हा बुरूज सोमसूत्री प्रदक्षिणा करून पाहता येतो.
असा हा छोटासा पण भव्य परिसर लाभलेला, श्री शिवछत्रपतींचे गुणगान गाणारा, सुंदर, देखणा, ऐतिहासिक गड. आवर्जून येऊन पाहण्यासारखा –
किल्ले प्रतापगड!
पुन्हा भेटूया
अशाच एका साहसी वळणावर
तोपर्यंत
अलविदा!
No comments:
Post a Comment