किल्ले लोहगड - भाजे लेणी! Fort Lohgad - Bhaje Caves!

किल्ले लोहगड 

fORT  lOhgad 

ठिकाण – लोहगड – लोणावळा – पुणे – महाराष्ट्र – भारत

उंची – १०३३ मी. (३३८९ फूट)

डोंगररांग – मावळ (पश्चिम घाट)

प्रकार – गिरिदुर्ग

जवळचे गाव – मळवली, लोणावळा

बांधकाम –

राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक - २६ मे १९०९

खूप दिवसांपासून माझ्या मनात होते, की शिल्पा (माझी बहिण) सोबत ट्रेकला जावे. ती अवघड ट्रेक करत नाही, म्हणून मी सोपा गड कोणता, ह्या शोधात असतांना मला अनेक गड असे कळले की ते चढाईला सोपे आहेत. त्यातला मग मी निवडला,

माझ्या ट्रेक मोहिमेतला चौथा गड आणि पाचवा ट्रेक!

किल्ले लोहगड!

५ मार्च २०१७ रविवार.

पण ‘आपण दोघी ट्रेकला जाऊया का? असं विचारलं असतं, तर ती यायला तयार नसली झाली हे मला माहित होतं. म्हणून मी तिला सांगितलं, की ‘आपण ट्रेक ग्रुपसोबत जात आहोत’, असे सांगितले. तेव्हा ती यायला तयार झाली. आमच्यासोबत आमच्या होस्टेलमधली आमची रूममेट सीमा हिला पण विचारलं, तर ती पण यायला तयार झाली. कारण मी ट्रेकला नेहमी जाते, हे पाहून त्यांची पण जायची इच्छा आहे, हे मला एकदा त्यांनी सांगितलं होतं. म्हणून मग मी हा ट्रेक प्लॅन केला.

आम्ही तिघी रविवारी लवकर उठून, तयार होऊन होस्टेलबाहेर पडलो. थोडासा चहा-नाश्ता केला. नाश्ता करता-करता मी त्या दोघींना सांगितलं, की आपण कोणत्याही ग्रुपसोबत जात नाही आहोत. आपण फक्त तिघी जात आहोत ट्रेकला. हे ऐकून दोघी चिडल्या माझ्यावर. मग मी म्हणाले, मी जर खरं सांगितलं असतं तर तुम्ही यायला तयार नसता झालात. मग त्या म्हणाल्या, “जाऊ दे, आता एवढं तयार झालोच आहोत, तर ट्रेकला जाऊच या.” हे ऐकून मला खूप आनंद झाला. मग आम्ही सकाळी ०७.५० वाजताची आकुर्डी-लोणावळा लोकल पकडली. १ तासाचा प्रवास करून आम्ही लोणावळ्याच्या एक स्टेशन आधी मळवली स्टेशनवर उतरलो. स्टेशनच्या बाहेर पडून आम्ही ऑटोने लोहगडवाडीपर्यंत गेलो. तिथेच एक पाटी आहे, त्यावर डावीकडे – विसापूर आणि उजवीकडे – लोहगड, असं बाणांनी दाखवलं होतं. तिथेच पुढे भाजे लेणी आहेत. या लेण्यांच्या वरती जो गड आहे तो ‘विसापूर’. आम्ही तिथे एका टपरीवर लिंबू पाणी प्यायलं. तिथेच मागे मला ‘विसापूर’ दिसला. त्याचाही मी फोटो काढला. हा पण एकदा पाहायचाय, असं मनाशी पक्कं केलं. तिथून मग आम्ही उजवीकडे लोहगडच्या दिशेने चालत निघालो. खरंतर मला रस्ता माहित नव्हता, गड किती लांब आहे लोहगडवाडीपासून, किती वेळ लागतो? मी फक्त ऑटोमधून उतरल्यावर रिक्षाचालकाला लोहगडला जायचा रस्ता विचारला होता. त्यामुळे मग आम्ही फक्त चालत होतो. गड पाहायचाच आहे म्हणल्यावर मग काय! चले चलो!

लोहगडवाडी ते लोहगडाच्या पायथ्यापर्यंतचा संपूर्ण रस्ता चढता घाटाचा आहे. रस्ता चढता असल्यामुळे थोडा थकवा जाणवत होता. पण मनाने ठरवलं होतं की जायचंच. मध्ये आम्ही काही ठिकाणी फोटो पण काढले. घाट चढताना वरून लोणावळा काय सुंदर दिसत होतं! सकाळची वेळ असल्यामुळे जास्त ऊन नव्हतं. संपूर्ण घाट अर्ध्या तासात संपला. मध्येच थांबत, मजा-मस्ती करत, फोटो काढत आम्ही गडाच्या पायथ्यापाशी पोहचलो. घाट संपल्याचा आम्हा तिघींना आनंद झाला होता. मी, शिल्पा आणि सीमा अगदी जोश्यात होतो. शिल्पाने आधी फक्त ‘शिवनेरी’ किल्ला पाहिला होता, पण सीमा प्रथमच ट्रेकला आली होती. पण तीही अगदी जोश्यात होती. तिलाही गड पाहण्याची एक्ससाईटमेंट वाटत असणार, हे तिच्या चेहऱ्यावर दिसत होतं.

लोहगडाच्या पायऱ्या पाहिल्या आणि मला प्रतापगडची आठवण झाली. कारण लोहगड चढायला प्रतापगडसारख्याच पायऱ्याच आहेत. सुरुवातीला अगदी पक्क्या आणि पुढे वर थोड्या नैसर्गिक अवस्थेतल्या दगडी पायऱ्या आहेत, पण नवख्या ट्रेकरलाही चढता येतील अशा. वर चढेपर्यंत जिथे वाटेल तिथे फोटो काढणे चालूच होते आमचे. अशा सुंदर आठवणी कॅमेऱ्यात कैद करून ठेवण्याची मजाच काही और असते.

लोणावळ्यानजीकच्या मळवली स्टेशन नजीकच दुर्गांची एक जोडगोळी उभी आहे. त्यातील मुख्य दुर्ग आहे लोहगड आणि त्याला बळकट आणि संरक्षित करण्यासाठी शेजारीच बांधला आहे विसापूर अथवा संबळगड. लोहगडावरून पवनेच्या धरणाचे सुंदर दृश्य दिसते. पलीकडेच तिकोना उर्फ वितंडगड नावाचा अजून एक किल्ला आहे. तुंग उर्फ कठीणगडही येथेच आहे. अंदरमावळ आणि पवनमावळ यांच्यामधील पर्वतराजीत हा दुर्ग वसलेला आहे. लोहगड किल्ला हा अति मजबूत, बुलंद आणि दुर्जेय आहे. जवळच असणारी भाजे आणि बेडसे ही बौद्धकालीन लेणी ज्या काळी निर्माण झाली, त्याही पूर्वी म्हणजेच इ.स.पू. सातशे वर्षांपूर्वी किल्ल्याची निर्मिती झालेली असावी असे अनुमान निघते. सातवाहन, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव या सर्व राजवटी या किल्ल्याने पाहिल्या.

१४८९ मध्ये मलिक अहमंदने निजामशाहीची स्थापना केली आणि अनेक किल्ले जिंकून घेतले. त्यापैकीच लोहगड हा एक. १५६४ मध्ये अहमदनगरचा सातवा राजा दुसरा बुर्‍हाण निजाम या किल्ल्यावर कैदेत होता. १६३० मध्ये किल्ला आदिलशाहीत आला. १६५७ मध्ये शिवाजी महाराजांनी कल्याण आणि भिवंडी परिसर जिंकून घेतला आणि लोहगड–विसापूर हा सर्व परिसरसुद्धा स्वराज्यात सामील करून घेतला.

१६६५ मध्ये झालेल्या पुरंदरच्या तहात हा किल्ला मोगलांच्या स्वाधीन केला गेला. पुढे १३ मे १६७० मध्ये मराठ्यांनी किल्ला परत जिंकला.

पहिल्या सुरत लुटीच्या वेळेस आणलेली संपत्ती नेताजी पालकरने लोहगडावर आणून ठेवली होती. १७१३ मध्ये शाहूमहाराजांनी कृपावंत होऊन लोहगड कान्होजी आंग्रे यांस दिला. १७२० मध्ये आंग्र्‍यांकडून तो पेशव्यांकडे आला. १७७० मध्ये नाना फडणवीसांचा सरदार जावजी बोंबले याने तो आपल्या ताब्यात घेतला. नानांनी पुढे धोंडोपंत नित्सुरे यांच्याकडे किल्ल्याचा कारभार सोपवला. १७८९ मध्ये नानांनी किल्ल्याचे बांधकाम आणखीन मजबूत करून घेतले. किल्ल्यात नानांनी सोळा कान असलेली एक बाव बांधली व तिच्या बाजूस एक शिलालेख कोरला, त्याचा अर्थ असा-शके १७११ मध्ये बाळाजी जनार्दन भानू – नाना फडणवीस यांनी ही बाव धोंडो बल्लाळ नित्सुरे यांच्या देखरेखीखाली बाजीचट याचेकडून बांधिवली. नानांनी आपले सर्व द्रव्य नित्सुर्‍यांचे निगराणीत लोहगडावर आणले. १८०० मध्ये नित्सुरे कैलासवासी झाले व नंतर १८०२ मध्ये त्यांच्या पत्‍नी किल्ल्यावर येऊन राहिल्या. १८०३ मध्ये किल्ला इंग्रजांनी घेतला. पण नंतर दुसर्‍या बाजीरावाने तो पुन्हा जिंकला. ४ मार्च १८१८ ला जनरल प्रॉथर लोहगड जिंकण्यासाठी आला. त्याने सर्व प्रथम विसापूर जिंकला. ज्या दिवशी विसापूर इंग्रजांनी घेतला त्याच्या दुसर्‍याच दिवशी मराठे लोहगड सोडून गेले.

गडावर चढतांना सलग चार प्रवेशद्वारांमधून आणि सर्पाकार मार्गावरून जावे लागते.

१. गणेश दरवाजा : ह्याच्याच डाव्या–उजव्या बुरुजाखाली सावळे कुटुंबाचा नरबळी देण्यात आला होता आणि त्याच्या बदल्यात त्यांच्या वंशजांना लोहगडवाडीची पाटिलकी देण्यात आली होती. येथे आतील बाजूस शिलालेख आहेत.

२. नारायण दरवाजा : हा दरवाजा नाना फडणवीसांनी बांधला. येथे एक भुयार आहे, जिथे भात व नाचणी साठवून ठेवण्यात येई.

३. हनुमान दरवाजा : हा सर्वात प्राचीन दरवाजा आहे.

४. महादरवाजा : हा गडाचा मुख्य दरवाजा आहे. यावर हनुमानाची मूर्ती कोरली आहे. ह्या दरवाज्यांचे काम नाना फडणीसांनी १ नोव्हेंबर १७९० ते ११ जून १७९४ या कालावधीत केले. महादरवाज्यातून आत शिरताच एक दर्गा लागतो. दर्ग्याच्या शेजारी सदर व लोहारखान्याचे भग्र अवशेष आढळतात. याच दर्ग्याच्या बाहेर बांधकामाचा चुना बनविण्याची घाणी आहे. उजवीकडे ध्वजस्तंभ आहे. याच्या जवळच एक तोफ काही हौशी दुर्गप्रेमींनी सिंमेटच्या चौथर्‍यात बसवली आहे. अशीच एक तोफ तुटलेल्या अवस्थेत लक्ष्मीकोठीच्या समोर पडलेली आहे. ध्वजस्तंभाच्या उजवीकडे चालत गेल्यास लक्ष्मी कोठी लागते. या कोठीत राहाण्याची सोय होते. कोठीत अनेक खोल्या आहेत. दर्ग्याच्या पुढे थोडे उजवीकडे गेल्यास थोडा उंचवटयाचा भाग आहे. तेथे एक शिवमंदिर आहे. पुढे सरळ चालत गेल्यावर एक छोटेसे तळे आहे. हे तळे अष्टकोनी आहे. त्याच्याच बाजूला पिण्याच्या पाण्याचे टाके देखील आहे. ही गडावरील पिण्याच्या पाण्याची एकमेव सोय आहे. तिथून पुढे पंधरा ते वीस मिनिटे चालत गेल्यास एक मोठे तळे आढळते. नाना फडणवीसांनी या तळ्याची बांधणी केली आहे. हे तळं सोळा कोनी आहे. मोठा तळ्याच्या पुढे विंचूकाटाकडे जातांना वाड्यांचे काही अवशेष दिसतात.

लोहगडावरच्या इमारती पडलेल्या आहेत. १०० लोक झोपू शकतील एवढी एक गुहासुद्धा गडावर आहे. लोहगडाचे उत्तरेकडचे टोक निमुळते होत गेले आहे. विंचूकाट्याच्या खाली दाट जंगल आहे.

लोहगडाचा उपदुर्ग असलेल्या विसापूरवर मोठी सपाटी आहे. तशीच मोठी दगडी तटबंदी आहे. प्राचीन शिलालेखही आहेत. डोंगराच्या पोटात भाज्याची लेणी आहेत. ती इसवी सनापूर्वी कोरलेली आहेत.

लोहगडाचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे कड्याच्या टोकावर बांधलेली चिरेबंदी वाट. अशी रेखीव वाट फार कमी दुर्गांवर पाहावयास मिळते. लोहगडवाडी पार केली की ही सर्पाकार वाट सुरू होते. एकदा का कोणी या वाटेवर पाय टाकला की मग तो माणूस वर येईस्तो पहारेकर्‍यांच्या नजरेआड जात नाही. तो व्यवस्थित हेरला जातो. वाटेवर वेगवेगळे बुरूज आहेत. त्यावरून बाहेरून येणाऱ्या माणसावर नजर ठेवता येते. वाटेवर असणाऱ्या चार दरवाज्यांपैकी हनुमान दरवाजा जुना आहे. इतर तीन दरवाजे आणि एक उत्तम रेखीव जिना नाना फडणीस यांनी बांधून घेतला आहे. दुसर्‍या आणि तिसर्‍या दरवाज्यांच्या मधील भागात जकीरा करण्याची भुयारे आहेत.

लोहगडाचा हा द्वारसमूह आगळावेगळा आहे आणि विचारान्ती बांधलेला आहे. गडावर गेल्यावर वरच्या बुरजावरून हा सर्व मार्ग न्याहाळता येतो. कड्याच्या टोकावरचे हे बांधकाम खूप सुंदर आहे.

लोहगडावर जाण्यासाठी तीन वाटा आहेत.

१) पुण्यावरून अथवा मुंबईवरून येतांना लोणावळ्याच्या शेजारच्या मळवली स्थानकावर पॅसेंजर गाडीने किंवा लोकलने उतरावे. तेथून एक्सप्रेस हायवे पार करून भाजे गावातून थेट लोहगडला जाणारी वाट पकडावी. वाट मोठी आणि प्रशस्त आहे. तिथून दीड तासांच्या चालीनंतर ‘गायमुख’ खिंडीत येऊन पोहचतो. खिंडीच्या अलीकडेच एक गाव आहे त्याचे नाव लोहगडवाडी. खिंडीतून उजवीकडे वळले म्हणजे लोहगडास आणि डावीकडे वळले म्हणजे माणूस विसापूर किल्ल्यावर पोहचतो. या मार्गे लोहगडावर प्रवेश करतांना चार दरवाजे लागतात.

२) लोणावळ्याहून दुचाकी अथवा चारचाकी वाहनाने थेट लोहगडवाडीपर्यंत जाता येते. लोणावळा – भांगरवाडी - दुधिवरे खिंड - लोहगडवाडी. पवना धरणाकडे जाणार्‍या रस्त्याने थोडे पुढे गेल्यावर डावीकडे एक रस्ता लागतो तेथून ३ ते ४ किलोमीटरवर लोहगडवाडी आहे. उभा चढ आणि अतिशय धोकादायक वळणे आहेत. साधारण अर्धा तासाचा प्रवास आहे. मात्र येथे एसटी महामंडळाची सोय नाही. स्वतःचे वाहन असल्यास उत्तम अथवा लोणवळ्यातून ट्रॅक्सने जाता येते मात्र ट्रॅक्सभाडे रू. १०००/- आहे.

३) काळे कॉलनी ही पवना धरणाजवळ वसलेली आहे. तेथून लोहगड आणि विसापूर मधील गायमुख खिंड परिसर व्यवस्थित दिसतो. पवना धरणाच्या खालून एक रस्ता गायमुख खिंडीच्या डावीकडील टेक टेकडीवर जातो तेथून एक मळलेली पायवाट आपणास लोहगडवाडीत घेऊन जाते. या टेकडीवर अग्रवाल नावाच्या इसमाचा बंगला आहे. या वाटेने किल्ल्यावर जाण्यास २ तास लागतात. पुणे – पौड – कोळवण - तिकोना पेठ - दुधिवरे खिंड - लोहगडवाडी. तेथून अर्ध्या तासात लोहगड चढता येतो. वाटेत हडशीचा सत्यसाई आश्रम, प्रतिपंढरपूर हे देऊळ आणि पवना धरण बघता येते.

शिल्पा आणि सीमा गड चढून खूप थकल्या होत्या, म्हणून त्या गडावर असलेल्या मंदिराजवळच बसल्या होत्या. मी त्यांना म्हणाले, “चला, आपण गड फिरून येऊ आणि गडाचं टोक पाहण्यासारखं आहे.” तर त्या म्हणाल्या, नको, आम्ही येत नाही टू फिरून ये.” मग मी गडाचं टोक ज्याला ‘विंचूकाटा’ म्हणतात, ते पाहायला गेले. टोकाच्या अलीकडेच जिथे ‘विंचूकाटा’ म्हणून पाटी आहे, तिथेच उभं राहून पाहिलं. कारण सोबत कोणीच नव्हतं. विचार केला, की जर एखाद्या टप्प्यावर पुढे जाता नाही आलं आणि तर मदतीला कोणीच नसेल, तर तिथेच अडकून बसेन. म्हणून तिथूनच ‘विंचूकाटा’ पाहत उभी राहिले. दुरूनही इतका सुंदर दिसत होता, की मी त्याच्या प्रेमातच पडले. मग मी ‘विंचूकाटा’सोबत सेल्फी काढले. मनात आलं, की आत्ता इतका सुंदर दिसतोय तर पावसाळ्यात तर हिरवळीमध्ये कित्ती अप्रतिम दिसत असेल! लक्ष्मी कोठीच्या पश्चिमेस विंचूकाटा आहे. हा विंचूकाटा म्हणजे पंधराशे मीटर लांब आणि तीस मीटर रुंद अशी ही डोंगराची सोंड आहे. विंचूकाटयावर जाण्यासाठी एक टप्पा उतरून पलीकडे जावे लागते . गडावरून पाहिले असता हा भाग विंचवाच्या नांगीसारखा दिसतो, म्हणून यांस विंचूकाटा म्हणतात. या भागात पाण्याची उत्तम सोय आहे. गडाच्या आजूबाजूचा परिसर न्याहाळण्यासाठी या विंचूकाट्याचा उपयोग होत असावा.

गडावरून येतांना भाजे गावातील भाजे लेणी आवर्जून पाहावीत. लोहगडवरच्या वास्तू पडल्या आहेत. काही अवशेषच शिल्लक आहेत. आम्हा तिघींना लोहगडला येऊन खूप समाधान मिळालं. खाली उतरल्यानंतर आम्ही चहापान करून परत घाट उतरू लागलो.

लोहगड खूपच आवडला. खास करून ‘विंचूकाटा’.

असा हा मजबूत तटबंदी असलेला, कोणत्याही ऋतूत पाहावा –

किल्ले लोहगड!

पुन्हा भेटूया

अशाच एका साहसी वळणावर

तोपर्यंत

अलविदा!

  

भाजे लेणी

bHAJE  cAVES

ठिकाण – भाजे - लोणावळा – पुणे – महाराष्ट्र – भारत

डोंगररांग – मावळ (पश्चिम घाट)

प्रकार – लेणी (बेसॉल्ट खडक)

जवळचे गाव – मळवली, लोणावळा 

बांधकाम – प्राचीन बौद्ध लेणी

संरक्षित स्मारक - २६ मे १९०९

लोहगडच्या प्लॅनमध्येच भाजे लेणीपण सामील होत्या. सकाळी लोहगडाकडे जाताना ‘भाजे’ लेणी दिसल्या होत्या. परत येताना पाहू, म्हणून जाताना पाहिल्या नाहीत. मग मी - शिल्पा आणि सीमाला म्हटलं, “आता आपण ‘भाजे’ लेणी पाहायला जाऊया”. तर सीमा म्हणाली, “मैं बहोत थक गई हुँ, मैं नही आऊंगी, आप दोनो जाके आओ| मैं मळवली स्टेशनपर जाके बैठती हुँ|” मग सीमा मळवली स्टेशनकडे जायला निघाली व मी आणि शिल्पा ‘भाजे’ लेणी पाहावयास वर चढलो.

भाजे लेणी!

०५ मार्च २०१७ रविवार.

सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत फक्त पायऱ्या आहेत. या पायऱ्यासुद्धा थकवतात, पण चढताना मजा येते. लेणी जास्त उंचीवर नाहीत. दोन्ही बाजूंना कडा बांधलेला असल्यामुळे चढताना थकल्यासारखं झालंच, तर मध्ये थोडसं बसून दम खाता येतो. लोहगडाचा उपदुर्ग असलेला विसापूर किल्ला वरती आणि खाली डोंगरात कोरलेल्या भाजे लेणी, अप्रतिम सौंदर्य.

या प्राचीन बौद्ध लेणी आहेत. यातील चैत्यगृह महत्त्वाचे आहे. चैत्यगृह चापाकार आकाराचे असून त्यात दगडी स्तूप आहेत. विहारामध्ये मोकळा चौकोन व बाजूला भिक्खूंना राहण्यासाठी छोटे छोटे कक्ष आहेत. यात सुमारे २२ लेणी  आढळतात. लेण्यांच्या मध्यभागी एक चैत्यगृह आहे. उर्वरीत २१ विहार दोन्ही बाजूंना पसरलेले आहेत. येथे चैत्य गवाक्षांच्या माळा आहेत. त्यांना लागून कोरीव सज्जे बनवलेले आहेत. यातील काही सज्जांवर केलेल्या कोरीवकामातून जाळी आणि पडद्याचा भास निर्माण केलेला आहे.

वेदिकापट्टीवर नक्षीदार कोरीवकाम केलेले दिसून येते. दगडात कोरून काढलेल्या कडय़ा आहेत. येथे गवाक्षातून युगुले कोरलेलीही दिसून येतात. तसेच येथे एक यक्षीणी कोरलेली आहे. या यक्षीणीच्या हातात धरलेले झाड आजही स्पष्ट दिसते. चैत्यकमान कातळात कोरलेली आहे. या कमानीवर एकूण १७२ छिद्रे पाडलेली आहेत. कमान १७.०८ मीटर लांब, ८.१३ मीटर रुंद आणि ७.३७ मीटर उंच अशी आहे. त्यात सत्तावीस अष्टकोनी खांब आणि मधोमध स्तूप आहे. या खांबांवर कमळ, चक्र अशी चिन्हेही कोरलेली आहेत. एका ठिकाणी एक खुंटी आणि तिला अडकवलेला फुलांचा हार कोरलेला आहे. स्तूपापाठीमागील खांबांवर गौतम बुद्धाची पुसटशी चित्रे दिसून येतात. चैत्यगृहाला लाकडी तुळयांचे छत आहे. या तुळ्यांवर कोरलेले लेख हे ब्राह्मी लिपीतील आहेत.

इसवी सन पूर्व दुसऱ्या शतकात भाजे लेणी कोरण्यास सुरुवात झाली असे मानले जाते. त्यानंतर आठशे वर्षे म्हणजेच इसवी सन सहाव्या शतकापर्यंत लेणी निर्मितीची प्रक्रिया सुरू होती. येथील विहार दानातून उभे राहिलेले आहेत व त्यांच्या दानाचे लेख इथे दिसून येतात. चैत्यगृहाच्या दक्षिण दिशेस स्वच्छ पाण्याचा स्रोत आहे. येथील सूर्यलेणे खूप प्रसिद्ध आहे. या लेण्यात पौराणिक प्रसंगांचे पट, सालंकृत-शस्त्रधारी द्वारपाल, वन्यप्राण्यांचे थर आणि चैत्य-स्तूपांचे नक्षीकाम कोरलेले आहे. यात सूर्य आणि इंद्राचा मानला जाणारा देखावा आहे. या पहिल्या शिल्पात चार घोडय़ांच्या रथावर सूर्य स्वार होऊन चालला आहे, रथात त्याच्या मागे-पुढे त्याची पत्नी अथवा दासी आहे. त्यातील एकीने वर छत्र धरले आहे तर दुसरी चामर ढाळते आहे. त्यांच्या या रथाखाली काही असुर तुडवले जात आहेत. अनेकांच्या मते ही सूर्यदेवता, रथात त्याच्या २ पत्नी संध्या आणि छाया तर रथाखाली तुडवला जाणारा तो सूर्याचा शत्रू राहू आहे. एका मतानुसार रथारूढ असणारे हे शिल्प शक्राचे आहे. तर काहींना यामध्ये ग्रीकांच्या हेलिओस किंवा रोमनांच्या अपोलो देवतेचा भास होतो, असेही मानले जाते. भारतीय संगीत कलेसंदर्भात हे लेणे अतिशय महत्त्वाचे आहे. कारण येथे कोरलेल्या चित्रात एक तबला वाजवणारी आणि एक नर्तिका दिसत आहे. या कोरीवकामाने तबला हा निश्चितपणे भारतात निर्माण झाला व किमान दोन हजार वर्षांपासून वापरात आहे हे सिद्ध होते. लेण्याचा परिसर पाहून मी थक्क झाले. काय सुंदर कोरीवकाम केलेलं आहे! हे सर्व पाहून मन प्रफुल्लीत झाले. शिल्पालाही इथे येऊन खूप आनंद झाला. लेणी पाहून आम्ही दोघी परतीच्या प्रवासाला लागलो.

कोरीवकामाचा अप्रतिम नमुना असलेली, अनेकदा पाहावी, अशी –

भाजे लेणी!

पुन्हा भेटूया

अशाच एका साहसी वळणावर

तोपर्यंत

अलविदा!